Zapraszamy serdecznie na kolejne spotkanie z cyklu „Czwartkowe spotkania lingwistyczne”, które odbędzie się na platformie Zoom 15 kwietnia o 13.15.
Oto link do spotkania: https://us02web.zoom.us/j/89190451795?pwd=WVBwbjdjVzN2VFY5cFU4Um9jVGl0QT09
Meeting ID: 891 9045 1795
Passcode: 591974
Na zebraniu referat pt. SHTG – słownik historyczny terminów gramatycznych online przedstawią w imieniu zespołu prof. Wanda Decyk, dr Izabela Stąpor i mgr Kamil Pawlicki.
Streszczenie
Początki polskiej terminologii gramatycznej sięgają średniowiecza. W Słowniku pojęciowym języka staropolskiego odnotowane zostały m. in. następujące terminy: zrzek ‘litera lub głoska’, składka ‘zgłoska, sylaba’ czy z Obiecada Parkosza: grubieć (o spółgłosce twardej), wzdłużać się (o samogłosce). Brzmienia głosek polskich zgodne z dźwiękami łacińskimi traktował Parkosz jako właściwe (propie), różne od łacińskich jako niewłaściwe (impropie). Dla samogłosek za podstawową uznawał opozycję długa (longa) – krótka (brevis), dla spółgłosek zaś twarda (grossa / durum) – miękka (mollis).
Autorzy pierwszych gramatyk języka polskiego (P. Statorius-Stojeński
i M. Volckmar) posługiwali się terminologią łacińską, pierwsze spolonizowane terminy łacińskie pojawiają się w Kluczu… J. Rotera (1616). Licznie terminy polskie występują w napisanej po polsku gramatyce języka włoskiego A. Styli (1675), gramatykach języka francuskiego (Duchênebillot – 1699, B. Malicki – 1700) oraz w napisanej po niemiecku gramatyce języka polskiego M. Dobrackiego (1699).
Kodyfikacja terminologii polskiej jest zasługą Kopczyńskiego: imiesłów, przyimek, przymiotnik, rzeczownik, spójnik i wykrzyknik są neologizmami O. Kopczyńskiego, wcześniej zostały odnotowane: zaimek (Malicki 1700) oraz przysłówek (Nałęcz-Moszczeński 1774). Nazwy czasownik i liczebnik ustalają się później. Czasownik notuje słownik Lindego, liczebnik jest poświadczony w gramatyce Muczkowskiego z 1836 r. W XIX w. pisano o liczniku (Szumski 1809), liczbowniku (Borodzicz 1830), tradycyjnie – za gramatyką łacińską – o imieniu liczbowym, liczebnym (nomen numerale). Kryńscy w gramatyce szkolnej (wyd. III, 1917 r.) piszą jeszcze o słowie (nazwę czasownik jedynie odnotowują).
W roku 1921 r. na Zjeździe gramatyków polskich został ustalony podstawowy zasób terminologii gramatycznej polskiej. Terminy zostały przyporządkowane do pięciu działów gramatyki: głosowni, semantyki, słowotwórstwa, fleksji i składni. Semantyka została zdefiniowana jako nauka o znaczeniu wyrazów i była poświęcona częściom mowy. Od S. Szobera przejęto podział wyrazów na samodzielne i niesamodzielne. Pokłosie ustaleń Zjazdu z 1921 r. stanowiły dwa słowniczki terminów gramatycznych, jeden Królińskiego (1922), drugi Gaertnera (1927).
Słowniczki terminów gramatycznych mają długą tradycję, pierwszym znanym jest sporządzony przez Bartłomieja z Bydgoszczy nomenklator De terminis in grammatica, który był zamieszczony na wyklejce przedniej słownika J. Reuchlina (1544 r.). Za źródło łacińskiej terminologii i polskiej posłużyła Bartłomiejowi popularna wówczas polska wersja łacińskiej gramatyki Aeliusa Donata. To za jej sprawą polskie terminy gramatyczne były obecne w nauczaniu szkolnym jeszcze przed reformą szkolnictwa przeprowadzoną przez KEN.
Zbiory terminów gramatycznych dołączane były do gramatyk języka polskiego i pisanych po polsku podręczników języków nowożytnych. Hasłem w nich mógł być termin niemiecki (jak w gramatyce Dobrackiego z 1699), łaciński (jak w anonimowej gramatyce francuskiej z 1784 r.) czy termin nowy, utworzony przez autora gramatyki (np. sprawomian ‘czasownik’ w gramatyce Morzyckiego z 1857 r.). W roku 1885 J. Karłowicz opublikował swój Projekt terminologii językoznawczej polskiej, punkt odniesienia stanowiła naukowa terminologia niemiecka.
Słownik historyczny terminów gramatycznych online jest dziełem zespołowym, realizowanym w ramach grantu NPRH. Celem wystąpienia jest prezentacja źródeł, przyjętych założeń metodologicznych, wprowadzonych rozwiązań leksykologiczno-leksykograficznych oraz prezentacja możliwości wykorzystania słownika w pracy naukowej. Z racji historycznych uwarunkowań procesu kształtowania się polskiej terminologii gramatycznej, wpółwystępowania terminów polskich z terminami z innych języków, SHTG jest słownikiem wielojęzycznym.
